Co wiadomo na temat czarów i zaklęć z badań nad starożytnością? Zdaniem badacza Andrzeja Wypustka przez wiele lat antyczna magia traktowana była przez uczonych po macoszemu – wszak kultura starożytnych Greków, czy Rzymian kojarzona jest głównie z racjonalizmem, zamiłowaniem do innowacyjnych wyrazków, czy też czerpaniem inspiracji od innych wykształconych ludów np. Etrusków. A magia i zaklęcia? Dla większości badaczy pojęcia te były synonimem zabobonu, zacofania, uciekania się do sprytnej manipulacji. Jeśli jednak naprawdę interesują was dawne czary i zaklęcia, powinniście wiedzieć, że już XIX-wieczni uczeni tacy jak np. Albert Dieterich (filolog i historyk religii) odkryli w papirusach fascynujące cytaty z autentycznych modlitw, hymnów, rytuałów – wszystko to o zabarwieniu magicznym. Co warto wiedzieć o magii związanej z dokumentacją grecką, rzymską, chrześcijańską i żydowską? Jakie czary i zaklęcia są znane z papirusów i tabliczek? Zachęcamy do uważnej lektury niniejszego artykułu.
Magia i zaklęcia - wokół antycznej terminologii
Co z antyczną terminologią z dziedziny czarów i zaklęć? Na ten temat dałoby się zapewne sporządzić kilka sporych rozmiarów leksykonów, czy katalogów naukowych z przykładami zastosowania. Warto wiedzieć, że nawet popularne dziś słowo ,,magia” pochodzi od starogreckiego ,,magia” czyli ,,wiedza Magów”, zaś Grecy ,,magos” zaczerpnęli od perskiego słowa ,,magush”. Pierwotnie magia była więc czymś w rodzaju etnograficznego terminu na oznaczenie specjalistów od czarów, rytuałów, którzy potocznie zwani byli ,,kapłanami ognia” (por. Rzymianin Pliniusz I w. n.e.). Od dawien dawna istniał też wyraźny podział na tzw. ,,białą” magię i zaklęcia wartościowe, dobre - ,,magia naturalis”, ,,magia licita” oraz magię ,,czarną”, oszukańczą, nieudolną, prymitywną - ,,magia nocens”, ,,magia pharmakeia”, ,,veneficium”.
Papirusy magiczne i ich fenomen w czasach współczesnych
Najwięcej informacji na temat antycznej magii, czarów i zaklęć czerpiemy obecnie ze zbioru papirusów magicznych zaliczanych do tzw. Anastasi collection z XIX wieku. Wspomniana kolekcja o bliżej nieznanym pochodzeniu zawiera teksty magiczne w czterech rodzajach pisma (egipskim: hieratycznym i demotycznym, koptyjskim oraz w greckim). Dlaczego wspomniane papirusy magiczne mają ogromną wartość dla każdego, kto interesuje się czarami i zaklęciami również w czasach współczesnych? Zawarto w nich szczegółowe wskazówki: jak zapisywać zaklęcia i sporządzać czary, jak wykonywać i stosować amulety, gemmy, wreszcie jak odbywać rytuały magiczne. Zbiór jest szczególnie cenny zważywszy na to, że inne zachowane papirusy magiczne dotyczą raczej magii stosowanej – czyli praktykowanej wedle określonych zaleceń magicznych.
Defixiones - czyli zaklęcia na tabliczkach
Jeśli chcielibyście wiedzieć, w jaki sposób magia wpływała na życie codzienne mieszkańców cywilizacji grecko-rzymskiej, warto byście zainteresowali się bliżej tematyką ,,defixiones”. Co to takiego? ,,Defixiones” to antyczne zaklęcia wygrawerowane na metalowych, prostokątnych tabliczkach, które zagrzebywano w ziemi, wrzucano do studni, źródeł, umieszczano w grobach bliskich zmarłych. Warto mieć świadomość, że pierwszy zachowany zabytek takiej magicznej tabliczki z Attyki został opublikowany zapewne już w roku 1813 czyli kilkanaście lat wcześniej niż pierwszy magiczny papirus. Pod pojęciem ,,defixiones” należy rozumieć różnego rodzaju zaklęcia w języku starogreckim i łacińskim – zwłaszcza z zakresu czarnej magii, które rejestrowane były nie tylko na płaskich tabliczkach, ale też wotywnych figurkach, papirusach, naczyniach użytkowych.
Teksty zaklęć z papirusów i tabliczek - czego dotyczą?
Wszystkie antyczne teksty magiczne z czasów grecko-rzymskich można podzielić na dwie grupy. Pierwsza z nich to krótkie zaklęcia osadzone w konkretnej sytuacji i sporządzane dla konkretnej osoby (adresata). Takie starożytne zaklęcia (defixiones) można znaleźć na różnego rodzaju materiałach (papirus, skrawki metalu i ołowiu, amulety należące do dziedziny magii stosowanej). Drugą z kolei grupę dawnych tekstów magicznych stanowią prawdziwe kompendia wiedzy w postaci ksiąg z magicznymi formułami, recepturami, rytuałami. Zachowane na papirusie i tabliczkach zaklęcia starożytne miały na celu np. przyciągnięcie miłości wybranej osoby, zaszkodzenie znienawidzonemu wrogowi, uśmierzenie czyjegoś gniewu albo dowiedzenie się czegoś na temat niedalekiej przyszłości konkretnej osoby. Z tego względu wspomniane wyżej zabytki czarów i zaklęć antycznych można zaliczyć do czterech głównych kategorii: magia obronna - apotropaiczna (na czele z amuletami i gemmami), magia agresywna (czarna), magia miłosna, magia prorocza (teksty dywinacyjne). Na podstawie zachowanych do naszych czasów artefaktów można dojść do wniosku, że w większości grecko-rzymskich miast i wiosek działali magowie, którzy tworzyli i sprzedawali swoim klientom zaklęcia przydatne w każdej możliwej sytuacji życiowej.